حوزه خدیجه کبری ( سلام الله عليها ) اصفهان

1- دخالت در امور خصوصی

امر به معروف و نهی از منکر یکی از وظایف شهروندی و اجتماعی مسلمانان است . به تعبیر دیگر ، این فریضه مربوط به حیات اجتماعی است و نــه زندگی خصــوصی و فردی ؛ بنابراین باید ازکشاندن آن به حریم خصوصی افراد به شدت پرهیزکرد . نهایت جهل است که برای امر به معروف و نهی از منکر ، خود مرتکب منکر شده و معروف را بازگذاریم . کسانی که به حریم خصوصی افراد تجاوز کرده و نهانخانه ی ذهن و زندگی آنان را افشا می کنند ، باید بدانند که خود مرتکب منکری بزرگ شده اند .

اسلام ، نه تنها به ما اجازه ی این کار را نداده ، بلکه توصیه های فراوانی به پرده پوشی کرده است .[1]

امیرمؤمنان (عليه السلام) چه زیبا این حقیقت را بیان کرده است :

« به کسانى که گناه ندارند، و از سلامت دين برخوردارند، رواست که به گناهکاران ترحم کنند، و شکر اين نعمت گذارند، که شکرگزارى آنان را از عيبجويى ديگران باز دارد، چرا و چگونه آن عيبجو عيب برادر خويش گويد؟ و او را به بلايى که گرفتار است سرزنش مى‏کند؟ آيا به خاطر ندارد که خدا چگونه او را بخشيد و گناهان او را پرده‏پوشى فرمود؟ چگونه ديگرى را بر گناهى سرزنش مى‏کند که همانند آن را مرتکب‏شده! يا گناه ديگرى انجام داده که از آن بزرگتر است؟ به خدا سوگند! اگر خدا را در گناهان بزرگ عصيان نکرده و تنها گناه کوچک انجام داد، اما جرات او بر عيبجويى از مردم، خود گناه بزرگترى است.

اى بنده خدا، در گفتن عیب کسى شتاب مکن، شايد خدايش بخشيده باشد، و بر گناهان کوچک خود ايمن مباش، شايد براى آنها کيفر داده شوى؛ پس هر کدام از شما که به عيب کسى آگاه است، به خاطــر آنچه که از عيب خــود مى‏داند بايد از عيبجــويى ديگران خــوددارى کند، وشکرگزارى از عيوبى که پاک است او را مشغول دارد از اينکه ديگران را بيازارد.[2] »

تنها استثنــاء در این مورد ، بازرسی از سـازمـان هـا و نظـارت بر ارگان های دولتی است . امام علی (عليه السلام) در توصیه ی خود به مالک اشتر ، درباره کارکنان و مدیران می گوید :

«کارگزاران را بررسی کن ، و جاسوسانی راستگو و وفاپیشه بر آنان بگمار ، که مراقبت و بازرسی پنهانی تو از کار آنان ، سبب امانت داری ، و مهربانی با رعیت خواهد بود.[3] »

از ضررهای بزرگ ، کنجکاوی در امور مردم ، این است که آبروی مردم را به خطر انداخته و لطمه ی جبران ناپذیری به حیثیت و موقعیت اجتماعی افراد وارد می سازد ، بالاخص که انسان پس از دقت و کنجکاوی ، اسرار و رازهای درونی شخص را در اختیار دیگران بگذارد .

دخالت در امور شخصی مردم ، یک نوع پیروی از سوء ظن است و این کار درواقع عکس العمل بدبینی می باشد و فرد کنجکاو در طول مراقبت و تجسسهای خود ، به عیوب و نقاط ضعف بسیاری از افراد واقف می گردد و در اثر آن ، یک نوع حالت زدگی و انزوا به او دست می دهد و در حقیقت کمتر کسی را شایسته معاشرت و زندگی تشخیص می دهد . [4]

2- شایعه پراکنی

پیامبر اکرم(صلي الله عليه و آله وسلم) بر توصیه ی خود بر ابوذر غفاری می فرماید :

« یا اباذر ! کفی بالمرء کذباً ان یحدث بکل ما یستمع[5] »

« ای ابوذر ، برای دروغ گو بودن فرد همین بس که هرچه را می شنود بازگو نماید . »

یعنی حتی در جایی که شنیــده های او عین واقع باشد ، اما او بدون تحقیق و بررسی به بازگویی آن ها بپردازد ، دروغگو به حساب می آید . چه رسد به این که از آنچه شنیده است بکاهد ، یا بر آن بیفزاید . با توجه به این سخن پیامبر ، می توان شایعه پراکنی را از مصادیق دروغ دانست . حتی اگر انسان انگیزه ی ناپسندی از نقل شایعه نداشته باشد ، باید نگاه کند که آیا نقل آن ، فایده ای هم دارد یا نه . افزون بر این ، باید بیندیشد که آن شایعه ، اساسی دارد یا نه . پس باید پیش از نقل هر خبری در درستی آن تحقیق کنیم و پس از اطمینان به درستی آن را نقل می کنیم .[6]

3- سوء استفاده از دیگران

هر گز نباید معاشرت با دیگــران را به عنوان پلی بــرای رسیدن به مطامع و خواسته های شخصی خود قرار دهیم . امیرمؤمنان (عليه السلام)  ، در سفارش خود به امام حسن(عليه السلام)  به این نکته مهم اشاره می کندکه هرگز نباید به اعتماد دوستی با کسی ، حق او را ضایع کرد :

« و حق برادرت را به اعتماد دوستی که با او داری ضایع مگردان ، زیرا کسی که حق او را ضایع کنی دیگری برادر تو نخواهد بود .[7] »

یکی از مهم ترین شرایط پایداری دوستی و معاشرت با دیگران ، رعایت انصاف در حق آنان است . در این زمینه ، روایات فراوانی در کتاب های روایی و اخلاقی ما وجود دارد .[8]

امام علی(عليه السلام)  می فرماید : « علی الانصاف ترسخ الموده[9] »

« بر پایه انصاف است که دوستی و مودت میان دونفر استوار می شود . »

و نیز امام جواد(عليه السلام)  می فرماید : « یکی از عوامل دوست یابی ، انصاف در معاشرت است . »[10]

از این احادیث دانسته می شود که اگر کسی بخواهد حق معاشرت با دیگران را رعایت کند و از معاشرتی پایدار با دیگران برخوردار باشد ، هرگز نباید از معاشرت و دوستی با آنان سوء استفاده کرده و برای خود و دیگران حقوق ویژه ای قائل باشد . [11]

4- غیبت

غیبت ، عبارت است از بیان نقاط ضعف و معایب دیگران ، که اگر آن را بشنوند نارحت گردند. چه مربوط به رشته های دینی ، اخلاقی ، روحی و اجتماعی باشد یا مربوط به جهات جسمی ، همچون قیافه ، اعضای بدن ، چکونگی حــرکات و رفتار شخص و یا مـربوط به بستگان او مانند زن و فرزند و غیر آن .همه ی این موارد ، به موجب فرموده ی پیامبراکرم (صلي الله عليه و آله وسلم)   :

« ذکرک اخاک بمایکره[12]»

« یاد کردن برادرت به چیزی که او را خوش نیاید ، مشمول غیبت و محکوم به آثار سوء آن است . »

گرچه موضوع غیبت و عیبجویی ، شامل نوشتن و اشاره با دست و چشم نیز می شود ، و همه ی اینها از مـوارد غیبت به شمار می رود ، لیکــن موضوع بحث در ایــن جا ، تنهــا بیــان آسیب شناسی معاشرت است .

در ضمن ، مسئله غیبت از نظر اهمیتی که دارد ، همیشه بخش قابل توجهی از کتاب های اخلاقی را به خود اختصاص داده ، و حتی بعضی از فقهای بزرگ شیعه ، رساله های مستقلی درباره ی غیبت نوشته اند ، که انتشار یافته است .[13]

خداوند در قرآن می فرماید :

« لا يَغْتَبْ بَعْضُکُمْ بَعْضاً أَ يُحِبُّ  أَحَدُکُمْ أَنْ يَأْکُلَ لَحْمَ أَخِيهِ مَيْتاً فَکَرِهْتُمُوهُ[14] »

« و بعضى از شما غيبت بعضى نکند؛ آيا کسى از شما دوست دارد که گوشت برادر مرده‏اش را بخورد؟ از آن کراهت داريد. »

حاصل معنای آیه این است که غیبت مــؤمن کردن به منــزله آن است که یک انسانی گوشت

برادر خود را در حالی که مرده است بخورد ، حال چرا فرمود گوشت برادرش ؟ برای اینکه مؤمن برادر اوست . چون از افراد جامعه اسلامی است ، که از مؤمنین تشکیل یافته ، و خدای تعالی فرموده : « انما المؤمنون اخوه » و چرا او را مرده خواند ، برای اینکه آن مؤمن بی خبراز این است که دارند غیبتش را می کنند ، و بدگوئیش را می کنند . احتمال هم دارد بدین جهت بوده که غیبت فرد بی تاب را اثر می اندازد پس در حقیقت او را چون مرده ای بی خاصیت می کند . و اینکه فرموده « فکرهتموه» و نفرموده « فتکرهونه » استعاره دارد به اینکه کراهت شما امری است ثابت و محقق ، و هیچ شکی در این نیست ، که شما هرگز راضی نمی شوید یک انسانی که برادر شما است و مرده است ، بخورید . پس همانطور که این کار مورد کراهت و نفرت شما است ، باید غیبت کردن برادر مؤمنان و بدگوئی در دنبال سر او نیز مورد نفرت شما باشد ، چون این هم در معنای خوردن برادر مرده شماست .[15]

پیامبر اکرم(صلي الله عليه و آله وسلم)  می فرماید :

« یا معشر من آمن بلسانه ولم یؤمن بقلبه : لاتغتابوا المسلمین ولاتتبعوا عوراتهم فان من تتبع عوره اخیه تتبع الله عورته و من تتبع الله عورته حتی یفضحه فی جوف بیته.[16] »

« ای کسانی که ایمان آورده و قلبتان ایمان نیاورده ، غیبت مسلمانان را نکنید و از امور پنهانی آنان جستجو نکنید ، چه کسی که درصدد پیگیری از اصرار برادرش باشد ، خداوند از همین رهگذر او را در خانه اش رسوا می کند . »

انگیزه های غیبت

مهمترین انگیزه های عیبجویی و غیبت را در چند سطر می توان خلاصه کرد :

1- سرگرمی و تفریح و اظهار خوش مشربی در برابر دوستان .

2- مسخره کردن و استهزاء از روی عادت و بی هدفی یا از روی تحقیر کردن دیگران .

3- مباهات و افتخار ؛ بدین گونه که خود آراسته و قوی و دیگران را ناآراسته و ضعیف جلوه دهد .

4- برای تبرئه خود و نیکو جلوه دادن عیـب های خود ، معـایـب دیگـران را ذکـر می کنـد و می گوید او هم چنین است ؛ درحالی که پیش از هر چیز باید به رفع عیوب خود بپردازد .

5- همکاری و هماهنگی با دوستان در سخن گفتن ، تا مبادا بر اثر سکوت از آنان عقب بماند و از وی تنفر جویند . از این رو آنان را در فانی کردن عیب های مردن یاری می دهد .

6- برای پیشگیری از ذکر بدیها و نقاط ضعف خویش یا از ترس شهادت علیه او ، معایب دیگری را بازگو می کند ، تا قبلاً او را از چشم دیگران بیندازد تا به سخنان یا شهادت او توجه نکنند .

7- حسادت ؛ زیرا حسود نمی تواند موقعیت آبرویی و ناز و نعمت محسود را ببیند ، از این رو برای ضرر زدن به طرف و از بین بردن مقام و موقعیت او ، به عیب جویی و غیبت اقدام می کند .

8- تعجب و تأثر از منکرات و لغزش هایی که از افراد سر می زند و او از روی دلسوزی ، مرتکب عیب جویی آنان می گردد . به طوری که می توان گفت انگیزه ی او غضب برای خدا یا عاطفه ی انسانی است ، در این صورت ، بیش از هرچیز باید شخص مورد غیبت را دوستانه امر به معروف نماید ، بدون آنکه از وی نام ببرد و آبرویش را بریزد .

    با چنین روشی خود منکری را انجام داده و ناخودآگاه به جای عبادت ، گناه می کند .

9- حس کنجکاوی ، که عیب جو را وادار می سازد و با شور و شوق تمام ، فاش کردن عیوب و نقاط ضعف دیگران را دنبال می کند .[17]

5- سخن چینی

بازگو کردن سخن یا اسرار دیگران را به افراد و ایجاد نزاع و دشمنی بین آنان را ، سخن چینی و نمّامی می گویند .

در کتاب های اخلاقی ، بعد از آفت های کفرآمیز زبان ، از هیچ آفتی همچون نمامی ، مذمت و نکوهش نشده است . زیرا سخن چینی ، هم خیانت به گفته ها و اسرار مـردم اسـت ، که آن را فاش می کنند و هم ایذاء و اذیت مسلمانان ، و حتی موجب انگیزش روح بدبینی و دشمنی متقابل خواهد بود .

ممکن است گاهی اوقات ، سخن چین ، هیچگونه سوء نیتی نسبت به طرفین نداشته باشد و تنها انگیزه ی او پرگویی و مزاح باشد ؛ اما ناخودآگاه موجب تیره شدن روابط دوستی بین افراد و گاه موجب قتل و ایجاد فتنه های بزرگ می گردد .

بی شک ، چنین آسیبی ، ناشی از روح نفاق ، رذالت و فرومایگی است ، که انسان سخنی را بشنود و با فاش کردن آن ، مایه ی فتنه و تفرقه گردد .

و گاهی نیز ، ناشی از قوه شهویه ایت که به خاطر تفریح و خوشگذرانی ، به چنین کار زشتی دست می زند .[18]

پیامبر اکرم(صلي الله عليه و آله وسلم)  فرمودند :

« الا انبئکم بشرارکم ؟ قالوا : بلی یا رسول الله ، قال : المشاؤون بالنمیمه ، المفرقون بین الاحبه ، الباغون للبراء المعایب[19]»

» آیا شما را از بدترین مردم آگاه نکنم ؟ گفتند : آری یا رسول الله ! فرمود : بدترین مردمان آنانی هستند که بین مردم سخن چینی کنند ، تفرقه انداز میان دوستان باشند و از عیوب مردم بی گناه پیگیری نمایند . »

6- دروغ گفتن

دروغ از گناهان بزرگ و کلید گناهان و سرچشمه تمام بدیها و زشتی ها است . مؤمن بافضیلت هیچگاه زبانش را به این خوی زشت عادت نمی دهد ، چه آن که دروغ از انسان شخصیتی کاذب و وارونه ساخته و اعتبار او را از بین می برد و اعتماد عمومی را سست می کند ؛ ولی چون دروغ کار آسانی است و مایه ی زیادی نمی خواهد ، متأسفانه بعضی از مردم به گمان آنکه زودتر به مقصد برسند به آن متوسل می شوند . و بدین منظور آسمان و ریسمان را به هم می بافند و چه بسا در یک روز دهها دروغ می گویند و نقطه های اوج فاجعه آن جا است که این گونه افراد نسبت به بازتاب های منفی و عواقب شوم آن در زندگی فردی و اجتماعی نمی اندیشند ، دروغ را به حساب زرنگی و زیرکی می گذارند و راستگویان را افرادی بی عرضه و بی سیاست می پندارند . ولی آن ها از این نکته مهم غافلند که دروغ پردازی برخلاف فطرت پاک و شخصیت والای انسان است و نمی دانند که دروغ، دشمنی و ستیزه جویی را خداوند متعال و برخلاف فلسفه آفرینش پروردگار است ، زیرا او جهان را براساس صدق و راستی و حقیقت و درستی بنا نهاده است .[20]