تبیین تاريخچه نماز
DefSemiHidden="true” DefQFormat="false” DefPriority="99″
LatentStyleCount="267″>
ر پاره اي از آداب و شروط و بعضي مقدمات با هم فرق داشته باشند. لكن اين فرق و آن دگرگوني از لحاظ شكل و صورت مهم نيست. عمده اين است كه فريضه اي بزرگ، و وظيفه اي سنگين به عنوان نماز (يا هر واژه ديگر كه معناي نماز را بدهد) در اديان پيش بوده، و وظيفه اي روزانه، و بلكه در هر روز مكرر در اوقات معين انجام مي گرفته.
در هر آئيني، توجه به خدا، ياد خدا، بندگي خدا، اظهار تذلل و مسكنت، عرض نياز و نيز شكر و سپاسگذاري، در برابر خداي بزرگ بي نياز و خداي منعم قادر عزيز، ضروري و لازم است و هيچ عملي كه كاملاً مظهر جامع و نمونه اتم و اكمل اين معاني باشد چون نماز نداريم، پس طبعاً بايد در تمام آئينها و در همه ملل فريضة نماز مقرر شده باشد، زيرا كه لطف پروردگار جهان چنين اقتضاء مي كند.
از آيات قرآن مجيد و روايات اسلامي خوب استفاده مي شود و نيز در كمال وضوح و صراحت دلالت دارد بر اينكه نماز در تمام اديان گذشته عمود و ستون دين بوده است.[1]
امام صادق (ع) مي فرمايند: ««أَحَبُّ الأَعمالِ إِلَي اللهِ عَزَّوَجَلَّ الصَّلوةُ و هِيَ آخِرُ وَصايا الأَنبياءِ»
«محبوبترين اعمال نزد خداي متعال نماز است و همين نماز آخرين وصيت پيامبران بوده است.» [2]
از اين روايت استفاده مي شود، در آئين همه پيغمبران نماز بوده، فريضة مهمي بشمار
مي آمده كه در آخرين لحظه هاي زندگي كه فرصت فوق العاده ارزنده است، سفارش به نماز مي كرده اند.
هم چنين از رواياتي استفاده مي شود كه حضرت آدم هم نماز مي خوانده، حتي به عنوان نماز ظهر، عصر، مغرب و عشاء.
در پاره اي از مواعظ لقمان به پسرش كه بواسطة ائمه معصومين (عليهم السلام) نقل شده نماز را ستون دين معرفي كرده[3] و در بعضي سخنانش توصيه و سفارش سختي به پسرش
مي كند كه نمازت را اول وقت بخوان، و تأخير مينداز، و حتي الامكان به جماعت بخوان. [4]
بنابراين فريضة نماز يك فريضه اي اساسي، از برنامه هاي الهي و آسماني و وظيفه اي
ريشه دار و عميق است و يك عبادت جامعي است كه در همه ملل و مذاهب فرض و واجب بوده است، همانطور كه در اسلام چنين است:
«بُنِيَ الإِسلامُ عَلي خَمسَةِ أشْياءٍ: الصَّلوةِ و الزَّكوةِِ و الصَّومِ وَ الحَجِّ وَ الوِلايَةِ»
«بناي اسلام و اساس آن بر پنج چيز است كه نخستين آن و مهمتر از همه نماز است.»[5] و [6]
تاريخ نماز و پرستش به قدمت تاريخ اديان و سابقة اديان به موازات پيشينة پيدايش حيات انسان است و اينك مي پردازيم به بررسي پيشينه تاريخي نماز، با توجه به آيات قرآني:
نماز نخستين عبادتي كه بر بندگان واجب شد:
خداي، تعالي، در آغاز سوره بقره در توصيف اهل تقوي فرموده است:
«… اَلَّذينَ يُؤمِنونَ بِالغَيبِ وَ يُقيِمُونَ الصَّلوةَ و …»
همانان كه به «غيب» يعني وجود خدا، معاد و فرشتگان، ايمان دارند و نماز را بپا مي دارند و… [7]
و اين مي رساند كه پس از وجوب اعتقاد به مبدأ و معاد و وحي و نبوت، نخستين چيزي كه مطرح است و مهم است، نماز است و بنابراين هيچ عبادتي را پيش از آن واجب نكرده اند زيرا اگر عبادتي قبل از حكم نماز، مقرر مي شد، مطمئناً آن را در قرآن، مقدّم بر نماز ذكر
مي فرمود. افزون بر اين از رسول گرامي اسلام (ص) روايت شده است كه فرمودند:
«اَوَّلُ ما فُرِضَ عَلَي العِبادِ الصَّلوةُ وَ آخِرُ ما يَبقي عِندَ المَوتِ الصَّلوةُ وَ اَوَّلُ ما يُحاسَبُ بِهِ العَبدُ يَومَ القِيامَهِ الصَّلوةُ فَمَن أَجابَ فَقَد سَهُلَ ما بَعدَهُ وَ مَن لَم يُجِبْ فَقَدِ اشتَدَّ ما بَعدَهُ.» (سنن ترمزي، صلات، ص 188)
«نخستين پرسشي كه بر بندگان واجب شد، نماز است، آخرين عملي كه به هنگام مردن بماند، نماز است و اولين چيزي كه روز قيامت از آن بپرسند، نماز است پس هركس به خوبي جواب گويد و پاسخش را بپذيرند در حسابرسي هاي پس از نمازش آسان گيرند و آن كه پاسخ نيكو دهد، در اعمال ديگرش به سختي حساب كشند.» و فرمودند:
«أَوَّلُ مَاافْتَرَضَ اللهُ عَلي اُمَّتي الصَّلواتُ الْخَمسُ و اَوَّلُ مَا يُرْفَعُ مِنْ‌أعْمالِهِمُ الصَّلواتُ الخَمسُ وَ اَوَّلُ ما يُسأَلوُنَ عَنهُ الصَّلواتُ الخَمسُ» (كنز العمال، ج7، حديث 1885)
«نخستين چيزي كه خدا بر امّتم واجب كرد، پنج نماز است و نخستين چيزي كه از اعمالشان بالا برده شود، پنج نماز است و نخستين چيزي كه از آن سؤال شوند پنج نماز است.»
جمله هاي (اَوَّلُ ما فُرِضَ عَلََي العِبادِ الصَّلوةُ) و (اَوَّلُ مَا افْترَضَ اللهُ …) حاكي از آن است كه پيش از نماز، هيچ عملي پا به عرصة تشريع و وجوب ننهاده است. [8]
نماز در اديان پيش از اسلام به بيان قرآن
1- در سوره ابراهيم، آيه چهلم: حضرت ابراهيم (ع) براي خود و ذريه اش از خدا توفيق اقامه نماز مي خواهد و مي گويد:
«رَبِّ اجْعَلني مُقيمَ الصَّلوةِ و مِن ذُرِّيَّتي»
«اي پروردگار من، من و فرزندانم را اقامه كنندة نماز قرار ده.»
2- در سورة مريم، آيه هاي پنجاه و چهارم و پنجاه و پنجم، قرآن، ضمن ستايش از اسماعيل مي گويد:
«وَ كانَ يَأْمُرُ أَهلَهُ بِا لصَّلوةِ وَ كانَ عِندَ رَبِّهِ مَرضيّاً.»
«افراد خانواده اش را به نماز، فرمان مي داد و نزد پروردگارش مورد خشنودي بود.»
3- در سورة هود، آيه هشتاد و هفتم، خداوند، خطاب به شعيب، پدر زن حضرت موسي، مي فرمايد:
«قالُوا يا شُعَيبُ اَصَلواتُكَ تَأمُرُكَ اَن نترُكَ ما يَعبُدُ آباؤُنا…»
«گفتند: اي شعيب! آيا نمازت به تو فرمان مي دهد كه آنچه را پدران ما مي پرستيدند، رها سازيم…؟»
4- در سوره طه، آيه بيست و چهارم، خداوند، خطاب به حضرت موسي (ع) مي فرمايد:
«أَقِمِ الصَّلوةَ لِذِكري» ، «نماز را براي ياد من برپا دار.»
5- در سوره لقمان، آية هفدهم، لقمان u به فرزندش مي گويد:
«يا بُنَيَّ اَقِمِ الصَّلوةَ وَأْمُر بِالمَعروفِ وَانْهُ عَنِ المُنكَرِ.»
«پسرم نماز را بپا دار و امر به معروف و نهي از منكر كن.»
6- در سوره آل عمران، هنگامي كه از زكريا سخن به ميان مي آيد و بيان مي شود كه چگونه زكريا از خداوند، درخواست ذريّه طيّبه كرد، بشارت تولد يحيي، در حالي از جانب فرشتگان به زكريّا داده مي شود كه او ايستاده در محراب، به گذاردن نماز، مشغول است.
«كُلَّما دَخَلَ عَلَيها زَكَريَّا المِحرابَ وَجَدَ عِندَها رِزقاً يا مَريَمُ أَنِّي لَكِ هذا قالَت هُوَ مِن عِندِاللهِ إِنَّ اللهَ يَرزُقُ مَن يَشاءُ بِغَيرِ حِسابٍ. هُنالِكَ دَعَا زَكَريّا، قال رَبِّ هَبْ لي مِن لَدُنكَ ذُرِيَُةً طَيِبَةً إِنَّكَ سَميعُ الدُّعاءِ فَنَادَتْهُ الْملائِکَةُ وَ هُوَ قائِمٌ يُصَلِّي فِي المِحرابِ اَنَّ اللهَ يُبَشِّرُكَ بِيَحيي مُصَدِّقاً بِكَلِمَةٍ مِنَ اللهِ وَ سَيِّداً وَ حَصُوراً وَ نبَيّاً مِنَ الصَّالحينَ.» [9]
«هرگاه كه وارد مي شد بر او زكريا در محراب مي يافت نزد او روزيي، گفت اي مريم از كجا است براي تو اين (روزي) گفت آن از نزد خداست، همانا خداوند روزي مي دهد هركه، را بخواهد بي شمار، آن گاه خواند زكريا پروردگار خويش را گفت پروردگارا ببخش براي من از نزد خود نسلي پاكيزه كه تويي شنوندة دعا، پس بانگ زدند به او فرشتگان در حالي كه وي ايستاده بود به نماز در پرستشگاه كه خدا تو را مژده مي دهد به يحيي* تصديق كننده به
كلمه اي از خدا و بزرگواري (مهتري) و خويشتن نگهداري و پيامبري از شايستگان.» [10]
از موارد فوق برمي آيد كه نماز، در اعماق تاريخ انسان ريشه دارد و در تمامي دوره ها و جامعه هاي بشري و به موازات خداشناسي او كه امري فطري است، وجود داشته است و همانند آن تجليات گوناگون به خود گرفته است و به صورتهاي مختلف اجرا شده است. (نماز شناسي، ج1)
- اين آيات گوشه اي از زندگي پيامبر الهي، زكريا u را در ارتباط با داستان مريم بيان مي كند. همسر زكريا و مادر مريم خواهر يكديگر بودند و اتفاقاً هر دو در آغاز، نازا و عقيم بودند، هنگامي كه مادر مريم از لطف پروردگار، صاحب چنين فرزند شايسته اي شد و زكريا اخلاص و ساير ويژگيهاي شگفت آور او را ديد، آرزو كرد كه او هم صاحب فرزندي پاك و باتقوا همچون مريم شود. فرزندي كه چهره اش آيت و عظمت خداوند گردد، و با اينكه ساليان دراز از عمر او و همسرش گذشته بود، از نظر معيارهاي طبيعي بسيار بعيد به نظر مي رسيد كه صاحب فرزندي شود. ولي ايمان به قدرت پروردگار و مشاهدة وجود ميوه هاي تازه در غيرفصل در كنار محراب عبادت مريم، قلب او را لبريز از اميد ساخت كه شايد در فصل پيري، ميوة فرزند بر شاخسار وجودش آشكار شود، به همين دليل هنگاميكه مشغول نيايش بود از خداوند تقاضاي فرزند كرده و آنگونه كه قرآن در نخستين آية فوق مي گويد: در اين هنگام زكريا پروردگار خويش را خواند و گفت: پروردگارا! فرزند پاكيزه اي از سوي خودت به من (نيز) عطا فرما كه تو دعا را مي شنوي و اجابت مي كني. (تفسير الميزان، ج2، ص 530).
- به سند معتبر از حضرت صادق u منقول است که طاعت خدا خدمت اوست در زمين و هيچ خدمت خدا با نماز برابري
نمي کند، از اين جهت ملائکه زکريا را در وقت نماز در محراب ندا کردند.(تفسير عياشي 2/173)
تاريخ پيامبران(عليهم السلام) و بعضي از قصه هاي قرآن ، ج2(حيوة القلوب) ، تأليف علامه مجلسي، تحقيق سيدعلي اماميان،.
- (و هُوّ قائمٌ يُصَلِّي فِي المِحرابِ ) از اين استفاده مي شود که نماز در جميع شرايع بوده و قيام هم داشته چنانچه از بسياري از آيات ديگر هم استفاده مي شود.
تفسير اطيب البيان، ج3، ص187، تأليف آيت ا… طيب.
- نماز زمينه نزول فرشتگان است. تفسير نور، ج2، ص61، تأليف حجة الاسلام و المسلمين حاج شيخ محسن قرائتي.
- زکريا به هنگام نماز در محراب، بشارت عطاي يحيي را در يافت و اين نکته نشانگر تشريع نماز در اديان گذشته مي باشد، نماز و حالات معنوي انسان، زمينة دريافت الطاف خداوندي است.
تفسير راهنما، ج2، ص418، تأليف اکبر هاشمي رفسنجاني و جمعي از محققان.
* در حال حاضر «صائبين متدايي» خود را پيرو حضرت يحيي مي دانند. آنها به قبله آسماني (شمال آسمان) نماز مي خوانند. آنها معتقد به كتاب گنز اربا (گنج عظيم) هستند كه صاحب اين كتاب حضرت آدم است كه فرشته خداوند آن را به حضرت آدم وحي نموده است. «در ضمن لفظ الصائبين در سوره بقره، آيه 62 آمده است. (آيه الله محمد يزدي، شرح و تبيين قانون جمهوري اسلامي ايران،
ص 175».
