تعريف حسن‌ظن وخوش بيني و فوايدآن ازمنظرآيات و روايات
به همان نسبت كه سوءظن زياد موجب ويراني جامعه و بدبختي انسان ها و تشتت كارها و ناراحتي جسم و روح است حسن ظن مايه آرامش و وحدت است .[1] حسن ظن مانند سوء ظن هم در مورد خداوند و هم نسبت به مردم وجود دارد، هنگامی که این واژه در مورد مردم به کار می رود مفهوم آن این است که هر کاری که از کسی سر زند را بر وجه صحیح حمل می کنند مثلا وقتی که مردی را با زن ناشناسی می بینند می گویند همسر یا محرم اوست و یا هنگامی که شخصی اقدام به ساختن مسجد یا بنای خیر دیگری می کند مقتضای حسن ظن آن است که می گوید این عمل را با انگیزه الهی و نیت خیر خواهانه انجام داده است و هنگامی که راجع به خداوند به کار می رود منظور از حسن ظن است که به وعده های الهی امیدوار باشد وعده رزق وروزی،یاری کردن یارانش،امرزش گناهان ومانندایینها.در مورد حسن ظن به مردم احاديث زير بسيار جالب است :
در حديثي از امير المؤمنين علي (ع) آمده است:«حُسنُ الظَّنِّ مِنْ اْفضَلِ السَّجايا و اَجْزَلِ العطايا»[2]حسن ظن از بهترين صفات انساني و پر بارترين مواهب الهي است . و در حديثي ديگر از آن امام بزرگوار مي خوانيم : « حُسْنُ الظَّنِّ مِنْ أَحسَنِ الشِّيمَ و أفضْلَ القِسَم »[3]حسن ظن از بهترين خويها و برتــرين بهره هــاست . « حُسنُ الظَنِّ يُخَفِّفُ الهَمَّ و يُنجي مِنْ تَقَلُّدِ الأَ ثم»[4]حسن ظن اندوه را سبك مي كند و از آلوده شدن به گناه رهايي مي بخشد. « حسن الظَّنِّ راحَة القلب و سلامُة الدينَ»[5]حسن ظن مايه آرامش قلب و سلامت دين است .
>
امام صادق (ع) فرمودند ، حسن ظن ريشه در نيكي و حسن ايمان دارد و دليل بر سلامت سينه ( و جان و نفس او ) است . نشانه حسن ظن آن باشد كه هر چه را مي نگرد به چشم پاك و نيك بنگردوعیب بین نباشد چرا که خدای متعال صفاتی در انسان قرارداده که اقتضای آن حسن ظن وگمان نیک است. پيامبر اكرم (ص) فرمودند : به برادرانتان حسن ظن داشته باشيد و از اين صفت ، صفاي قلب و شكوفايي طبع ، غنيمت گيريد . ابي بن كعب گويد : چون يكي از برادرانتان را ديديد كه داراي صفتي است كه آن را نيك ندانيد آن را به هفتاد وجه تأويل كنيد و براي آن صفت معاني نيك فرض كنيد . چون چنين كرديد و به يكي از آن معنــاي ، قلبتان آرام يــافت ، خــوب است ؛ و گــرنه خويش را ملاقات كنيد كه او را در متصف بودن به اين صفت ، معذور ندانسته ايد ، خداوند تبارك و تعالي بر داوود وحي فرستاد كه نعمت ها و موهبت هايم را به ياد بندگانم آور كه آنان جز نيكي و زيبايي نبينند تا آينده را چون گذشته ( سرشار از نعمت ) ببينند . حسن ظن انسان را به حسن عبادت وا مي دارد .ولي انسان فريب خورده و مغرور پيوسته گناه مي كند و آرزوي آمرزش دارد . در ميان خلق خدا آن كس كه بندگي او را كرده و اميد به پاداش او دارد و از كيفر او بيمناك است حسن ظن دارد.[6] خوش بيني به خداوند يا ملازم با اميد به اوست و يا علت تحقق آن ، اين صفت در آيات و روايات نيكو شمرده شده است و نسبت به حسن و لزوم تحصيل آن ترغيب شده است ، تا مبادا حالت خوف در مؤمن بر اميد او غلبه كند و يا كثرت تهديدهاي مذكور در قرآن و عذاب و آتش براي كافرين و معصيت كاران و غفلت از وعده هاي رحمت و مغفرت و بهشت براي مؤمنين و فرمانبرداران و وسوسه هاي پنهاني از ناحيه جن و انس وي را از رحمت خدا نا اميد نمايد ، ممكن است اين تعريفها و تشويقها را ارشاد به حسن ظن ، غلبه حالت رجا بر حالت خوف بدانيم . چرا كه رحمت خداوند بر غضب او و عفوش بر مجازات او پيشي مي گيرد.[7]اين امر با توجه به مطالب زير روشن خواهد شد .
در قرآن كريم مي خوانيم :« الظّانّينِ باالله ظَنَّ السّوء.[8]مردان و زنان منافق و مشرك به خدا گمان بد مي برند. »
« يَظُنّونَ باالله غيرَ الحقِّ ظَنَّ الجاهلّيۀِ؛ منافقان گمان هاي نادرستي همچون گمانهاي دوران جاهليت دربارة خدا داشتند .»[9]
در هر دو آيه فوق در مورد منافقين گفته مي شود كه آنها گمان مي كردند،خداوند پيامبر خود را ياري نخواهد كرد بنابراين انسان بايد در مورد خداوند گماني مناسب با مقام او داشته باشد .
« نَبِّئْ عِبادِي أَنِّي أَنَا الْغَفُورُ الرَّحِيمُ : بندگانم را آگاه كن كه من بخشنده مهربانم » [10] ، «إِنَّ رَبَّکَ لَذُو مَغْفِرَةٍ لِلنَّاسِ عَلى ظُلْمِهِمْ: پروردگار تو نسبت به مردم با اينكه ظلم مي كنند داراي مغفرت است » دو آيه فوق انسان را به لزوم اميدواري و حسن ظن ارشاد مي كنند [11] . حسن ظن به خدا اين است كه به جز او به كسي اميدوار نباشي و جز از گناهانت نترسي.[12]
خوش بيني به خدا از لوازم ايمان بلكه حقيقت ايمان است . زيرا ايمان به معناي گرويدن است پس از شناختن و باور داشتن خدا به رحما نيت و ربوبيت و راستي و درستي كارهايش و ساير صفات كماليه اش،آن گاه به خدا بگرود.يعني او را بزرگ داند و دوست دارد و براي او ذليل و فرمانبردار گردد و اميد رسيدن به هر خيري را از او داشته باشد اين است معناي گرويدن به خدا ، پس هر كه حالت بدبيني به خدا در او باشد در آن حال از خداي خود بريده و از او فاصله گرفته و بي علاقه شده است و اين همان بي ايماني است بنابراين خوش بيني به پروردگار در هر حال واجب و لازم است.[13] و روايات و آيات در امر به آن و مدح‌آن فراوانست كه دراينجا به چند نمونه از روايات اشاره مي كنيم .
>حضرت رضا (ع)به ابن بزيع فرمودند : گمان خود را به خدا نيكو گردان ، بدرستي كه خداي عزَّ وَجَل مي فرمايند : من نزد گمان عبد مؤمن هستم اگر گمان خوب داشته باشد من جزاي او را به خوبي مي دهم و اگر گمان بد داشته باشد جزاي او را ببدي خواهم داد .[14]
امام باقر (ع)فرمود : در كتاب علي (ع) يافتيم كه رسول خدا (ص) بر منبر خود فرمود: سوگند به آنكه نيست شايسته پرستشي جز او به هيچ مومني هرگز خير دنيا و آخرت داده نشده جز به وسيلة خوش گمانيش به خدا و اميدواري و خوش خلقيش و خودداري كردنش از بدگويي و غيبت مومنان و سوگند به آنكه جز او شايستة پرستشي نيست ، خدا هيچ مؤمني را پس از توبه و استغفار عذاب نكند جز به خاطر بد گمانيش به خدا و تقصير و كوتاهي او در اميدواري و بدخلقي و غيبت از مومنين ، سوگند به آنكه نيست شايسته پرستش جز او هيچ بنده مومني خوش گماني به خدا نكند جز آنكه خدا به اندازة آن با او رفتار كند زيرا خدا كريم است و هر چيزي به دست اوست و شرم دارد كه بنده مومنش گمان بد به او برد و او گمان و اميدش را بر نياورد به خدا خوش گماني كنيد و به او رغبت نمائيد . [15]
بايد دانست حسن ظن به خدا هر چند در هر حال واجبست ، لكن ساعت آخر عمر بويژه به آن امر شده كه انسان با حسن ظن به پروردگــارش بميــرد يعني با دلخوشي به خدا و اينكه او را به جاي بهتري مي برد چنانچه در دنيا ريزه خور خوان احسان او بود حال هم بر خوان انعامش در عالم برزخ و عوالم برتر مي رود و در برابر عقايد وكردارهاي ناقابلش انعامها و لطفها خواهد فرمود . قال رسول الله (ص) : لا يموتُنَّ أحَدَكُم حَتّي يَحْسَنُ ظنَّه بالله عزَّوَجلَّ فانَّ حسن الظنَّ بالله ثمن الجنه . رسول خدا (ص) فرمود : نبايد بميرد يكي از شما تا اينكه گمانش را به خداي عزوجل نيكو كند زيرا گمان نيك به خدا بهاي بهشت است .[16]
اينها رواياتي بود كه در مدح حسن ظن آمده بوده ، حال اشاره مي كنيم به دو روايت كه مذمت سوءظن به خدا آمده است در عقاب كسي كه سوءظن به خدا دارد و مأيوس از رحمت خداست. [17]
در بحارالانوار نقل مي كند از حضرت رسول (ص) كه فرمود : روز قيامت مي آورد خداي تعالي آنهائي كه مأيوس بودند از رحمت او در حالتيكه صورتهاي آنها سياه است و گفته مي شود اينها آن اشخاصي هستند كه مأيوس بودند از رحمت خداي تعالي . و نيز فرمود حضرت رسول (ص) به اميرالمومنين ، يا علي مشورت نكن با كسي كه ترسو است بدرستي كه او سخت مي كند برتو حاجت تو را و همچنين مشورت مكن با بخيل بدرستي كه او نمي گذارد به مقصد خود برسي و همچنين مشورت مكن با كسي كه حرص زياد دارد ، بدرستي كه او نيكو مي گرداند افعالي را كه بر تو بد است ، بدان يا علي بدرستي كه جبان و بخيل و حريص يك طبيعت واحده است كه جمع مي كند آنها را سوءظن به خدا . [18]
