حوزه خدیجه کبری ( سلام الله عليها ) اصفهان

قرآن در بیان مرگ و قطع روح از بدن در لحظه ی نهایی به ابعاد مختلف و حالات مربوط به احتضار اشاره می کند و توجه انسان ها را به آن لحظه ی حساس جلب و آنان را به پرهیز از باورهای باطل و گناهان دعوت می نماید . در هنگام مرگ رویدادهای بسیاری رخ می دهد که می توان به موارد زیر اشاره کرد :

 1- رسیدن جان به گلو

 یکی از حالت های زمان احتضار که شدت آن را نیز بیان می کند ، رسیدن جان به گلو است . قرآن ، از چنین تعبیری برای بیان وحشت زیاد در غیراحتضار نیز بهره جسته است و آن ، هنگام غالب شـدن هـراس ناشی از هجوم دشمنـان در عرصه ی کارزاراسـت .[1] نظیر همین تعبیر در مورد حشر انسان ها در معاد نیز آمده است .[2]

 رسیدن جان به گلو ، در دوجای قرآن ذکر شده است . خداوند در سوره ی قیامت ، ضمن منع انسان ها از برگزیدن دنیا بر آخرت ، آن ها را متوجه این لحظه ی حساس کرده است : کلّا اذا بلغت التّراقی[3] » ( چنین نیست ، باش تا جانشان به گلو رسد . ) فاعل « بلغت » نفس است[4] و « تراقی » جمع ترقوه ، به معنای استخوانی که گلو را از چپ به راست دربرگرفته[5] یا به معنای جلو حلق و بالای سینه است .[6]

 همچنین در سوره ی واقعه ، رسیدن جان به گلو ، دلیلی بر قدرت الهی و عجز انسان ها از رویارویی با پدیده های گوناگون و از جمله مرگ دانسته شده : «فَلَوْ لا إِذا بَلَغَتِ الْحُلْقُومَ * وَ أَنْتُمْ حِينَئِذٍ تَنْظُرُونَ * وَ نَحْنُ أَقْرَبُ إِلَيْهِ مِنْکُمْ وَ لکِنْ لا تُبْصِرُونَ * فَلَوْ لا إِنْ کُنْتُمْ غَيْرَ مَدِينِينَ * تَرْجِعُونَها إِنْ کُنْتُمْ صادِقِينَ  »[7] (پس چرا آنگاه که [جان شما] به گلو مى‏رسد، و در آن هنگام خود نظاره‏گريد- و ما به آن [محتضر] از شما نزديکتريم ولى نمى‏بينيد- پس چرا، اگر شما بى‏جزا مى‏مانيد [و حساب و کتابى در کار نيست]، اگر راست مى‏گوييد، [روح] را برنمى‏گردانيد؟ ) گفته شده که مراد از آیه ی آخر این است که اگر در ادعای خود صادق اید ، چرا روح محتضر را از هر طریقی که می توانید حتی به صورت نادر و اتفاقی بازنمی گردانید .[8] )

 در آیات پیشین ، افزون بر اشاره به نگاه های آکنده از دل سوزی و آمیخته با رعب اطرافیان  محتضر به او که با زبان قال یا حال از اطرافیان کمک می طلبد[9] ، به نزدیک تر بودن خداوند از اطرافیان به محتضر نیز اشاره شده است تا هم قدرت الهی و عجز انسان ها و هم رحمت خداوند به محتضر تبیین گردد .

 3- ناامیدی از شفای محتضر

 در زمان احتضار ، چـونان که در قرآن آمـده گفتـه می شـود : « و قیـل مـن راق »[10] ( چه کسی می تواند او را شفا دهد ؟ ) اما این که چه کسی این جمله را بیان می کند مورد اختلاف است و در این باره روایات مختلفی بیان شده که جمع همه ی آن ها بعید نیست .

 براساس روایتی از امام باقر (ع) آمــده این سخن ( مـن راق ) از زبان خود محتضر است.[11] برخی گفته اند : « راق » به معنای بالابرنده است نـه شفـادهنـده و گـوینـده ی این سخن ، فرشتگان اند که می پرسند :« چه کسی روح او را بالا می برد ، فرشتگان رحمت یا فرشتگان عذاب ؟ »[12] و نیز روایت شده که فرشتگان ، از نزدیک شدن به کافر کراهت دارند و ملک الموت می گوید : « چه کسی روح این کافر را بالا خواهد برد ؟»[13]   

 3- یقین محتضر به جدایی

 انسان در لحظات احتضار ، به جدایی یقین پیدا می کند : « و ظنّ انّه الفراق »[14] مراد از « ظنّ» در این آیه ، علم و یقین است . زیرا انسان در حالت احتضار ، به جدایی از دنیا ، مال ، اهل و فرزندان یقین می یابد .[15] گفته شده مراد از ظن گمان است و ممکن است کاربرد ظن در مورد او برای استهزاء باشد.[16]

 4- جمع شدن ساق ها

 هنگام احتضار ، دو ساق پای انسان کنار هم جمع می شوند : «والتفّّت الساق بالسّاق[17]» فعل «التفّت» از مصدر « التفات » به معنی جمع شدن و به هم پیچیدن[18] و معنای آیه این است که در حال احتضار ، به دلیل زوال نیروی حیاتی که در بدن جریان داشته ، ساق ها کنار هم جمع می شوند .[19] در تفسیر آیه ، آرای دیگری نیز وجود دارد :

 الف- مراد از ساق ، امر شدید است ، زیرا انسان در سختی ها ساق خود را بالا می زند و آیه حاکی از وقوع شداید و سختی های حالت احتضار است .[20]

 ب- اتصال امر دنیا به آخرت[21]

 ج- مقصود از ساق ، ساق پای محتضر است که هنگام جان کندن ، آن را برهم می زند .[22]

 د- مراد از ساق ها ، پاهای بستگان محتضر است که وی را پس از مرگ ، تشییع می کنند .[23]

 ه- مردم بدن او و فرشتگان روحش را تجهیز می کنند[24] و مراد ، دوساق اوست که در کفن پیچیده می شود .[25]

 آیه ، از نظر لفظی ، بر معناهایی نظیر پیوند شدت امر آخرت به امر دنیا ، یا اتصال حال مرگ به زندگی و اتصال شدت مرگ به شدت هراس بیرون آمدن از قبر دلالت ندارد . مگر اینکه گفته شود مراد از پیچیده شدن ساق به ساق ، فراگیرشدن شداید و آمدن آن ها یکی پس از دیگری از لحظه ی احتضار تا روز قیامت است تا بر هریک از موارد ، قابل انطباق باشد .[26]

 5- ظهور فرشتگان در زمان احتضار

یکی از حـوادث مهـم زمان احتضار ، ظهـور فـرشتگـان و گـرفتـن جـان محتـضر بـه وسیله ی آن هاست. حتی گفته شده یکی از ادله ی نام گذاری زمان قبل از مرگ به احتضار ، حضور فرشتگان در آن زمان است .[27]

 انسان ها - اعم از کافر و مؤمن- در لحظه ی مرگ ، فرشته ی مرگ را می بینند ، اما چهره ی او برای افراد متفاوت است . مجرمان و گناهکاران ، او را به صورتی وحشتناک و مؤمنان اهل طاعت وی را با چهره ای زیبا و نورانی مشاهده می کنند . چنان که نقل شده است : روزی حضرت ابراهیم  uبه ملک الموت گفت : « به من نشان بده که برای قبض روح بدکاران به چه شکلی حاضر می شوی » ملک الموت گفت : « طاقت دیدن مرا به آن شکل نداری » حضرت اصرار کرد . ملک الموت به ایشان گفت : « روی برگردان ! » حضرت ابراهیم روی خود را برگرداند و پس از لحظه ای به او نگریست . مردی را دید سیه چهره با موی آشفته و بدبو که لباسی سیاه پوشیده و دود و آتش از دهان و حفــره های بینی او زبانه می کشــد . حضرت از دیدن این منظره مدهوش شد . چون به هوش آمد ، ملک الموت را به صورت عادی و طبیعی ملاقات کرد . حضرت ابراهیم فرمود : « اگر مجازات بدکاران فقط دیدن تو با این چهره ی وحشتناک باشد ، آن ها را بس است . » دیگر بار حضرت از ملک الموت خواست به شکلی درآید که برای قبض روح مؤمنان مجسم می شود . ملک الموت به آن حضرت گفت : « روی برگردان » . پس از لحظه ای به او نگریست . جوانی را دید خوش سیما که لباسی زیبا به تن دارد و عطری دل انگیز از او به مشام می رسد .حضرت به او فرمود : « برای مؤمنان دیدن سیمای زیبای تو ، بالاترین پاداش است . »[28]

 قرآن نیز ، صحنه های احتضار مؤمنان و کافران را به صورت دونقطه مقابل یکدیگر در کنار هم ذکر می کند تا اختلاف برخورد فرشتگان با این دو گروه به گونه ی روشن تری بیان شود .

 در سوره ی نحل به شدت احتضار ستمگران و خواری آن ها در آن زمان اشاره شده : «الَّذِينَ تَتَوَفَّاهُمُ الْمَلائِکَةُ ظالِمِي أَنْفُسِهِمْ فَأَلْقَوُا السَّلَمَ ما کُنَّا نَعْمَلُ مِنْ سُوءٍ بَلى إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ بِما کُنْتُمْ  تَعْمَلُونَ»[29] ( همانان که فرشتگان جانشان را مى‏گيرند در حالى که بر خود ستمکار بوده‏اند. پس، از در تسليم درمى‏آيند [و مى‏گويند:] «ما هيچ کار بدى نمى‏کرديم.» آرى، خدا به آنچه مى‏کرديد داناست.) و در چند آیه ی بعد ، از احتضار پاکان همراه با درود و بشارت سخن رفته است : «الَّذِينَ تَتَوَفَّاهُمُ الْمَلائِکَةُ طَيِّبِينَ يَقُولُونَ سَلامٌ عَلَيْکُمْ ادْخُلُوا الْجَنَّةَ بِما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ »[30] ( همان کسانى که فرشتگان جانشان را -در حالى که پاکند- مى‏ستانند [و به آنان] مى‏گويند: «درود بر شما باد، به [پاداش] آنچه انجام مي‏داديد به بهشت درآييد.)

 فرشتگان جان اهل ایمان را با ملاطفت و بشارت آنان به از بین ر فتن ترس و غم می ستانند . بدین گونه که از عذاب خدا ترسان و برای ثواب او غمگین مباشید . یا از امور آخرت که در پیش دارید مترسید  و درباره ی آن چه مانند زن و فرزند ، به جا نهاده اید محزون نباشید.[31] « إِنَّ الَّذِينَ قالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقامُوا تَتَنَزَّلُ عَلَيْهِمُ الْمَلائِکَةُ أَلاَّ تَخافُوا وَ لا تَحْزَنُوا وَ أَبْشِرُوا بِالْجَنَّةِ  الَّتِي کُنْتُمْ تُوعَدُونَ »[32] (در حقيقت، کسانى که گفتند: «پروردگار ما خداست»؛ سپس ايستادگى کردند، فرشتگان بر آنان فرود مى‏آيند [و مى‏گويند:] «هان، بيم مداريد و غمين مباشيد، و به بهشتى که وعده يافته بوديد شاد باشيد. )

 نابر روایتی از امام صادق(ع)  نیز آیه ی پیشین به نزول فرشتگان در حالت احتضار اشاره دارد .[33]

 به نظر برخی عبارت « کنتم توعدون » که به صورت ماضی استمراری است به تنزّل فرشتگان مزبور ، پس از مرگ دلالت می کند .[34]

 خداوند در قرآن کریم به مؤمنان پارسا ، بشارت در دنیا و آخرت را وعده می دهد : « لَهُمُ الْبُشْرى فِي الْحَياةِ الدُّنْيا وَ فِي الْآخِرَةِ»[35] (در زندگى دنيا و در آخرت مژده براى آنان است. )

 در حدیثی از رسول اکرمr آمده : « بشارت در دنیا رؤیاهای نیکویی است که مؤمن می بیند و بشارت در آخرت ، بشارت در زمان مرگ است . »[36]

 بنابرحدیثی نبوی ، ملک الموت و کمک کننـدگـانش برای قبض روح مؤمن به وی نزدیک نمی شوند ، مگر پس از سلام بر او و بشارت او به بهشت .[37]

 اما براساس روایتی از امام باقر (ع) در مورد کافران آمده : « فرشته ی مرگ ، هنگام گرفتن روح گنه کاران ، چهره ای متناسب با اعمال و صفات آنان داشته ، با قیافه ای خشمناک و وحشت آور به همراه فرشتگانی که در دستانشان تازیانه های آتشین است ، به آنان نزدیک شده ، جرعه ای از شراب دوزخ در گلویشان می ریزند .[38] » با حقارت تمام به آنان می گوید : « اخرجوا انفسکم[39]»(جانهایتان را خـارج کنیـد . ) این فـرمـان فرشتگـان بـه اینان ، امری تکوینی و به معنای قطع شدن جان های آنان از بدن هایشان است . زیرا مرگ و زندگی به دست انسان نیست .[40]

 6- مشاهده ی اهل بیت

 ملاقات پیامبر اکرم(ص)  و ائمه (علیهم السلام ) ، از رخــدادهای لحظــه ی مــرگ است کــه تنها به مؤمنان اختصاص ندارد ، بلکه کفار و دشمنان اهل بیت هم آنان را می بینند ، ولی مؤمنان مسرور و تبهکاران و مجرمان شرمسار و سرافکنده می شوند .

 امام علی(ع) فرمودند : « من احبّنی وجدنی عند مماته بحیث یحبّ و من ابغضنی وجدنی عندمماته بحیث یکره »[41] ( کسی که مرا دوست دارد ، هنگام مرگ مرا آن گونه می یابد که دوست دارد و کسی که مرا دشمن می دارد ، هنگام مرگش مرا آن گونه می یابد که دوست نمی دارد . »

نقل کرده اند که در چهره ی یکی از شیعیان و محبان اهل بیت ( علیهم السلام ) به نام اسماعیل بن محمد ، معروف به سیدحمیری هنگام مرگ نقطه ای سیـاه نمایان شد و رفته رفته گسترش یافت ، به گونه ای که تمام صورتش را پوشاند . دوستان او از این موضوع ناراحت و شرمسار و همسایگانش که از دشمنان ائمه (علیهم السلام ) بودند ، خوشحال شدند . ولی مدتی نگذشت که نقطه ای سفید در صورت سید نمایان شد و به تدریج تمام صورت او را فراگرفت ، به طوری که صورتش نورانی و درخشان شد . در این هنگام چشم باز کرد و تبسم کنان گفت : « آنان که گمان کرده اند علی(ع) ، دوستان خود را در لحظه ی مرگ تنها می گذارد ، اشتباه کرده اند . پروردگارم گناهان مرا بخشید و مرا اهل بهشت قرار داد . به دوستان علی بگویید که او و اهل بیتش را تا دم مرگ دوست بدارند . »[42]

امام صادق  uمی فرمایند : « از دوستـان و دشمنـان ما کسی نمی میرد ، مگر آن که رسول خدا rو امیرمؤمنان و امام حسن و امام حسین (علیهم السلام ) را می بیند و آن ها نیز او را می بینند و بشارت می دهند و اگر از غیر دوستان ما باشد ، آن ها را می بینند درحالی که احساس بدی می کنند.»[43] همچنیــن ایشان ، درباره ی بشارت مؤمنان به هنگـام احتـضار ، از سـوی پیامبر(ص) و امامان معصوم (علیهم السلام ) استناد به این آیه شریفه می کند که خداوند متعال می فرماید :«الَّذِينَ آمَنُوا وَ کانُوا يَتَّقُونَ * لَهُمُ الْبُشْرى فِي الْحَياةِ الدُّنْيا وَ فِي الْآخِرَةِ »[44] (همانان که ايمان آورده و پرهيزگارى ورزيده‏اند. در زندگى دنيا و در آخرت مژده براى آنان است. )

7- تهدید و ارعاب برای منافقان و کافران ، بشارت و تحیّت برای مؤمنان

 قرآن کریــم در مورد منافقــان می فرمایــد : «فَکَيْــفَ إِذا تَوَفَّتْهُمُ الْمَلائِکَةُ يَضْرِبُونَ وُجُوهَهُمْ وَ

أَدْبارَهُمْ»[45] (پس چگونه [تاب مى‏آورند] وقتى که فرشتگان [عذاب]، جانشان را مى‏ستانند و بر چهره وپشت آنان تازيانه مى‏نوازند؟ )  و در مورد کافران می گوید : «  وَ لَوْ تَرى إِذْ يَتَوَفَّى الَّذِينَ کَفَرُوا الْمَلائِکَةُ يَضْرِبُونَ وُجُوهَهُمْ وَ أَدْبارَهُمْ وَ ذُوقُوا عَذابَ الْحَرِيقِ »[46] (و اگر ببينى آنگاه که فرشتگان جان کافران را مى‏ستانند، بر چهره و پشت آنان مى‏زنند و [گويند:] عذاب سوزان را بچشيد. )

 و اما در مورد مؤمنان «الَّذِينَ تَتَوَفَّاهُمُ الْمَلائِکَةُ طَيِّبِينَ يَقُولُونَ سَلامٌ عَلَيْکُمْ ادْخُلُوا الْجَنَّةَ بِما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ »[47] (همان کسانى که فرشتگان جانشان را -در حالى که پاکند- مى‏ستانند [و به آنان] مى‏گويند: «درود بر شما باد، به [پاداش] آنچه انجام مى‏داديد به بهشت درآييد. )

 8- وسوسه ی شیطان برای نابودی ایمان

 از مسائل مهم به هنگام مرگ تلاش شیطان برای از بین بردن ایمان است . شیطان قسم یاد کرده است که همه ی انسان ها جز مخلصین را بفریبد[48] و برای عملی ساختن هدف شوم خود تا آخرین لحظه از پای نمی نشیند و حتی درحال مرگ انسان نیز به سراغش می رود و می کوشد تا او را بفریبد و دین و ایمانش را بگیرد . به طوری که نتواند شهادتین را بر زبان جاری سازد و بی ایمان از دنیا برود . امام صادق u می فرمایند : « مرگ کسی فرا نمی رسد مگر اینکه شیطان اعوانش را مأمور کند که شخص محتضر را به کفر درآورند و او را در دینش به شک اندازند تا روح از بدنش خارج شود ، ولی اگر شخص محتضر از مؤمنان حقیقی باشد ، شیطان بر این کار قادر نیست . هنگامی که نزد محتضر حضور می یابند ، شهادت به یگانگی خدا و رسالت پیامبر (ص) را به او تلقین کنند تا روح از بدنش مفارقت کند . »[49]

 بنابراین هنگام جان دادن محتضر ، شیطان و یارانش او را احاطه می کنند تا او را بفریبند و اینجاست که حسن عاقبت و سوء عاقبت مطرح می شود . ممکن است کسی عمری به صورت عادت نماز بخواند و روزه بگیرد ، ولی به دلیل پایدار نشدن ایمان در قلب او ودلبستگی به دنیا همان گونه که در دنیا همواره به دنبال شیطان می دویده ، در لحظه ی آخر نیز فریب شیطان را بخورد و بی ایمان از دنیا برود . پس تنها راه خلاصی از فریب شیطان ، تسلط بر دلایل ایمان و اصول عقاید با ادله ی قطعی و صفای خاطر و حفظ کردن آنهاست . هم چنین خواندن دعای عدیله که در مفاتیح الجنان آمده است .[50]