حوزه خدیجه کبری ( سلام الله عليها ) اصفهان

شوم و فرمود تا جهت مشهد حسین علیه‌السلام نهری جاری گردانیدند».⁽¹⁾

در جای دیگر نیز اشاره شده است که در هنگام رفتن به بغداد، زیارت مشهد کاظمی و امام اعظم ابوحنیفه کوفی دریافت.⁽²⁾ حافظ ابرو درباره تشیع غازان خان نوشته است: «پادشاه غازان را میلی تمام به آن طایفه (اهل تشیع) بود؛ اما هرگز از غایت کنایت اظهار نکردی و رعایت مصلحت عام فرمودی و کسی را زهره آن که اظهار کند نبودی».⁽³⁾

گزارش مفصلی را از چگونگی شکل‌گیری اندیشه شیعی در افکار غازان خان⁽⁴⁾ آورده و نوشته است: «قضیه از محبت وی نسبت به سادات آغاز شد؛ سیدی را به جرم آن که پس از نماز جمعه، نمازش را اعاده کرده بود کشتند؛ وقتی غازان خان این مطلب را شنید و از کیفیت و کمیت قضیه سادات آگاه شد، دست به قصاص بلواگرانی که آن سید را کشته بودند زد و بسیاری را کشت. پس از آن، کسی از عالمان، که نامش نیامده، گزارش اختلافات و درگیریهای ایجاد شده پس از رحلت رسول خدا(ص) را به تفصیل برای وی بازگفت و این قصه را تا سقوط عباسیان ادامه داد. نقل او به گونه‌ای مدافعانه از تشیع و برضد مخالفان آنان تنظیم شده بود».⁽⁵⁾ که غازان خان «چون از این مطارحه آگاه شد، دست ارادت و قبول بر سینه بی‌گناه خود نهاد و گفت: کسی که نصرت اهل بیت و خذلان دشمنان او کند منم.» بدنبال آن دستور داد تا در تمام شهرها «دارالسیاده» بنا کرده «بر هر یکی چندان املاک و قری و ضیاع و عقار وقف کرد که هر سال از ربوع مستدرکات و حاصل ارتفاعات ده هزار دینار به مرتزقه برسد».

به نقل مؤلف تاریخ اولجایتو «غازان بعد از آن به دوستداری و هواخواهی علی و اهل بیت رسول صلی الله علیه و آله و خذلان معاندان ایشان تبرّا نمود».⁽⁶⁾ پس از آن در باره خطبه نماز جمعه صحبت شد و غازان خان تصمیم گرفت تا خطبه را شیعی کند؛ وی گفت که «قیاس خطبه بر تحیاتست که فرمود: اللهم صل علی محمد و آل محمد و نفرموده که علی اصحابه و اله. ذکر خلفای سه گانه در خطبه بدعت است و از آنِ اهل بیت و علی که مقدم ایشان است واجب و من نام ایشان را در زمین ایران از خطبه وضع خواهم کردن تا مبتدع نباشم».⁽⁷⁾ در همین حال کسانی وی را با توجه به گرایش عامه مردم به تسنن، از اصرار بر این موضع برحذر داشتند. مرگ غازان خان فرصت کار دیگری را برای وی در این زمینه نگذاشت و او در سال 709 هجری در گذشت.

______________________________

1 ـ جامع التواریخ، ج2، صص 1259 ـ 1258

2 ـ همان، ص 1272

3 ـ مجمع التواریخ، نسخه ملک، ج3، برگ 237 از: مسائل عصرایلخانان، ص 239

4 ـ ر.ک: تاریخ اولجایتو، ص 96. در آنجا مؤلف از مذهب حنفی با عنوان «مذهب پاک حنفی» و از ابوحنیفه با عنوان «امام اعظم ابوالنعمان رضی الله عنه» یاد کرده است. این از عجایب است که کاشان شیعی، حنفی داشته باشد، مگر آن که به احتمال قوی وی قاسانی باشد نه کاشانی. قاسان شهری در ماوراءالنهر است که طبعا سنی است.

5 ـ همان، ص 93 - 91

6 ـ همان، ص 94

7 ـ همان، ص 95 - 94

171

شیع اولجایتو

جانشین غازان خان، گرایش روشن تری نسبت به تشیع از خود نشان داد. اولجایتو نخستین سلطان مهم جهان اسلام است که رسما تشیع اثنا عشری را پذیرفته و سکه به نام مبارک دوازده امام (ع) زده است. تشیع وی در ادامه مباحثاتی است که میان علمای مذاهب در حضور غازان خان در جریان بوده است.

تصویری را که قاشانی در باره اختلافات حنفی و شافعی در حضور جانشین غازان خان (سلطان محمد خدابنده یا اولجایتو) به دست داده، جالب است؛ وی گزارش را به گونه‌ای آورده که نشان می‌دهد شاه از شدت درگیری این دو فرقه سخت رنجید، زیرا دید که چگونه هر یک از آنها بر ضد یکدیگر رأی داده و همدیگر را محکوم می‌کنند. عصبانیت اولجایتو از این اختلافات به حدی رسید که گفت:«این چه کاری بود که ما کردیم و یاساق و ییسون چنگیزخان بگذاشتیم و به دین کهنه عرب درآمدیم که به هفتاد و اند قسم موسوم است».⁽¹⁾ در این زمان جدالی سخت در دل شاه پدید آمد: «میان اقرار و انکار و رغبت و نفرت و عزم و فسخ ایمان و اسلام تکاپوی و جستجو می‌کرد»؛ با این حال بازگشت از اسلام برای وی آسان نبود. او خود می‌گفت:«بسیار زحمت و رنج در دین اسلام کشیده‌ام، ترک اسلام نمی‌توانم کرد».⁽²⁾

به نقل قاشانی، در این وقت، گرایش غازان خان را به مذهب شیعه برای شاه بازگو کردند؛ شاه پرسید: مذهب شیعه کدام است؟ وقتی از رفض برای وی گفته شد، ابتدا تحاشی کرد؛ اما کسی که با وی سخن می‌گفت از فرصت استفاده کرده، گفت: تفاوت این مذهب در آن است که «کسی رافضی باشد که در یاساق مغول بعد از چنگیز خان، اورق او را قایم مقام او می‌داند و مذهب سنت این که امیری را به جای او سزاوار می‌داند». در این حال بود که به گفته قاشانی «سیدتاج الدین آوجی»، که از اخلاط این معجون بود، با جمعی از ائمه شیعه به شرف بندگی پادشاه جهان پناه رسید و باتفاق او را بر رفض تحریض و ترغیب می‌نمودند. این بار مباحثه‌ای در حضور شاه بین شیعیان و سنیان برقرار شد. اما بحث به جایی نرسید و حوادث جاری شاه را از تصمیم‌گیری بازداشت.⁽³⁾

اندکی بعد گذار شاه به بغداد افتاد و از آنجا به زیارت مشهد امیرالمؤمنین ـ علیه السلام‌ـ رفت؛ در آنجا «شب را عارضه‌ای دید بشارت دهنده و رغبت انگیزنده به خلاص و نجات». بامداد آن روز، شاه «مذهب شیعه» را اختیار کرد و گفت:«ای اصحاب و نوکران! هر که از شما با من در این طریقت و عقیدت موافقت نماید فبها و هر که طریق مخالفت و مباینت سپرد بر وی هیچ حرج و اعتراض نیست؛ منصب اعمال خود به سلامت بگذارد و به سلامت برود». بعضی به سبب زوال جاه و مال موافقت نمودند و بعضی از برای تقلید اعتقاد آباء و اجداد و انکار عوام ظاهر خلاف باطن

______________________________

1 ـ همان، ص 98

2 ـ همان، ص 99

3 ـ همان، ص 100ـ99

172